Шығыс шайырлары

• Вивекананда Свами
  (негізгі есімі – Нарендрантах Датта) (1863-1902) – үнді ойшылы, діни реформатор, Үндістандағы ұлттық-еріктілік қозғалысының рухани жетекшісі, Шығыс пен Батысты біріктіру идеясын алға тартқан қоғам қайраткері. 1880-1884 ж батыс философиясымен танысады, Калькутт университетінде физиология және медицина курстарына қатысады. 1880 ж болашақ ұстазы Рамакришнанмен кездеседі. 4 жылдан кейін Рамакришнан ілімін толық қабылдап, оның басшылығымен шәкірттік жолына бет бұрады.1893 ж бастап Батыс пен Шығыстық сананы біріктіруді мақсатымен ведантаны насихаттап Жапонияға, Қытайға, Англияға, АҚШ-қа жол жүреді. 1897 ж «Рамакришна миссиясы» діни-реформаторлық қозғалысының негізін салды. В.С. философиясының қайнар көзі Веда іліміндегі Брахман (Абсолют) және Атманның («Мен») бірігуі. В.С. іліміндегі Құдай идеясы – Құдай шексіз принцип, Абсолютты және тұлғасыз деп негізделген веданттық идея. В.С. тұжырымдауынша, адамзаттың барлық ұлы ұстаздары Ғаламдық ритм бойынша Жерге түседі, олардың бардығы (Будда, Кришна, Христос) жәнеде олар Құдай сияқты тұлғасыз. Әрбір адам – Құдайдың жаратқаны, барлық адамдар Құдайлық принциптердің, Барлықкүштінің, Жарықтың жаратуымен тең болып саналады. В.С. Шанкараның абсолютті монизміне сүйенеді. Ол Рамакришнаның барлық діндеріндегі бірмәнділік ілімін ары қарай дамытады. Христиандықтың, буддизмнің, индуизмнің шіркеулік догматикасына сын тұрғысынан қарап Христос, Будда және басқа Пайғамбарлар ілімдерін тар шеңберде қарастырудан тазартқысы келеді. Реформатор ретінде рухани-діни тәжірибе арқылы адамдар санасына еніп, адамзатты және Үндістан халықтарын құлдықтан, қайыршылықтан, сауатсыздықтан құтқаруды мақсат етті. Үндістанды «руханилықтың Ганасы» деп есептеді. Әлеуметтік-утопистер, революционерлер идеяларымен таныс болды, П.Кропоткинмен кездескен. В.С. Үндістанда әйелдер теңдігі, магометанство мен индуизмді біріктірудің қажеттігін уағыздады, касталық теңсіздік, жесірлерді өртеу т.б. сияқты ертеден келе жатқан дәстүрлерге қарсы күресті. Қоғамдағы революция В.С. пікірінше шынайы діни өмірге бағытталған бұқара санасындағы революция. Өнер, ғылым және дін – Құдайдың адамды жаратуындағы ақиқатқа жетудің әртүрлі жолдары. В.С. адамдарға қызмет ету, әрекет ету философиясы, « батыл индуизмнің» негізін салушы. Ол діни «механика», Хатха-йогаға қызуғышылық, құмарлықтардан сақтану керек екендігін айтады. Әртүрлі тәжірибелер, жаттығулар – «діннің қалдықтары», ал ақиқатты дін – Құдайға деген кіршіксіз махаббат (бхатки), адамдарға жан аямай қызмет ету.
• Ганди Мохандос Кармчанд
  (1869-1948) - Үндістандағы ұлт-азаттық қозғалыс көшбасшыларының бірі, гандизм идеологиясымен тактикасының негізін қалаушы. Г. Объективті идеалист. Оның жүйелік принципі Құдайды дәріптеу және ақиқат. Ақиқатқа жету моралдық тұрғыда өзінөзі жетілдірумен байланысты. Г. этикалық көзқарастары «ахимс», «махаббат заңы» және «азап заңы» джайнистік принципіне негізделген, сонымен бірге, брахмачарии принципі, апариграхи және т.б. Гандизмнің басты ерекшелігі: қоғамдықсаяси мәселерді шешуге деген моралдық ыңғай таныту, саяси әрекеттің «морализациясы». Г. қоғамдық саяси көзқарасы ең бірінші оның сатьяграхи (ақиқаттағы қажырлық) концепцияларында жарияланған. Сатьяграхидың негізгі формалары ынтымақтаспау және азаматтық кінәсіздік. Басымдық танытушы класстар экспроприациясына қарсы шығып, қоғамдағы түбірлі революциялық қайта қалыптасу мүмкіндігін кері итере отырып, Г. қоғамдық прогресс адамдар қажеттілігінің өсімінде емес, олардың өз ерікті шектелуінде деп жариялады. Г. үнді мұсылмандық біртұтастықты қолдап, құлдардың қоғамнан шектелуі, әйелдердің теңсіздігі, халықтық білімнің ұлттық жүйесі және т.б. үшін күресті. Осы еңбегі үшін «Махатма», яғни кең жүрек титулына ие болды. Гандизм Үнді ұлттық конгресі партиясының ресми идеологиясы ретінде жарияланды.
• Гаутама Сидхартха
  (шамамен б.э.д. 567) буддизмнің негізін қалаған. Ханзада бала кезінде ешқандай қиыншылық көрмей өскен, ал әкесінің ойында баласының сыртқы өмірдің қаталдығын, өмірдің шынайы бейнесін көріп қояма деген үрей болды. Сөйтіп жүргенде ханзада ержетіп, әкесі оны сол патшалықтың Яшодхара деген сұлу қызына үйлендіреді. Сонымен жас ханзада өз патшылығынан шықпай, оның сыртындағы өмір шындығынан хабарсыз өмір кешеді. Г. жер бетіндегі адамдардың барлығы өзі сияқты бақытты ешқандай жамандық, зұлымдық көрмей, қайғыру, ауру, өлім дегенді білмейтін шығар деп ойлайды. Бір күні Г. сарайдан жалығып, сыртқы өмірді көргісі келеді. Ол өзінің қызметшісіне әкесінің үйінен сыртқы шығарып салуды өтінеді. Нәтижесінде ханзада өзін қоршаған өмірдің шынайы болмысын көріп, көңілі жабырқап, өзінің өмір туралы көзқарасын мүлдем өзгертеді. Ең бірінші ол қатты бүкірейген кәрі шалды кездестіреді. Сол сәтте болашақ Будда жастықтан, күштіліктен, өмірге деген сүйіспеншіліктен не пайда егер өміріңнің соңы осылай аяқталатын болса деген ойға келеді. Келесі бір аңызға сүйенсек, ханзада ауру адамға кездеседі, бұдан құтылудың амалы жоқ екендігіне көзі жетеді. Үшінші рет Сидхартха жерлеу рәсімін көзімен көреді. Ескі дәстүр бойынша қайтыс болған адамның сүйегін қол арбаға салып алып, өртеуге әкетіп бара жатады. Бұл оқиға қарапайым индустар үшін үйреншікті болғанымен ханзадаға қатты әсер етеді. Осыдан барып, Г. адамдардың өз өмірін бағындырып, бағыттай алмайтындығына және өз тағдырларына ықпал жасай алмайтындықтарына көзі жетеді. Осылардың барлығы Г. ойландырып, тіпті кейбір сауалдарға жауап таба алмай қиналған сәттері де болады. Нәтижесінде ол мынадай қорытындыға келеді: әрине ешкімнің қартайғысы келмейді, бірақ қолдан келетін шара жоқ; ешкімнің ауырғысы келмейді, бірақ адамдар аурудан толық айығып кетуга қабілетсіз; ал өлімнен қашып құтылудың жолы жоқ, олай болса өмірдің мәні жоқ. Бәріненде бұрын Г. таңқалдырғаны адамдардың осының барлығына мойынсынғандығы болды. Осының барлығына жауап таба алмай, іздену үстінде жүрген Г. бір күні көшеде қайыр сұрап жүрген кәрі садха кездеседі. Үндістердің салты бойынша садха дегеніміз – ізгілікпен материалдық  құнылықтардан көңілі қалған адам. Қасиетті скитальцтердің пайымдауынша қарапайым өмір өте құбылмалы және қайғы-қасіретке толы, сондықтан одан пана табу қиын. Бұл адамды кездестірген Г. соның өмірімен өмір сүру үшін барлығынан: отбасынан бас тарту, өмірдің ләззатына ұмтылмау, мансапқа ұмтылау т.б. бас тарту керек екендігін түсінеді. Осы сәттен бастап Г. туған үйіннен мәңгілікке кетуге ұйғарады. Сөйтіп Г. жақсы, әдемі киімдерін тастап, шашын, сақалын кестіріп, дүниені шарлауға бел буады. Буддалық текстерде аталмыш оқиға турасында «Сиддхартқаның алдыға дамуы» деп айтылады. Осы жыл уақыт ішінде Г. өзінің санасын айтарлықтай жоғары деңгейге көтере алды. Нәтижесінде оның түсінгені, қайғыруды, өмірдің ләззатынан бас тартқаныңмен бұндай тәжірибе арқылы мақсатқа жете алмайтындығы.
• Гүлен Фетхуллаһ
  (1941) - түрік ғалымы, рухани көшбасшы, ойшыл, әлеуметтік реформатор, тек мұсылман әлемінде ғана емес, әлемдік қауымдастықта беделі жоғары  тұлға, жастарға жанашыр, ұстаз бола білген белсенді қоғам қайраткері, ислам ғалымы. «Атақ-даңқ у жағылған тәттіге ұқсайды, оған құмарту жүректің рухани күш-қайратын жояды» деген ережеге бағынушы және конфессияаралық сабақтастықтың берік ұстанушысы. Сабақтастық идеясы - Г. философиясының кілті. Г. пікірінше: «сабақтастық - артық күш емес, ол абсолютті қажеттілік... сабақтастық - мұсылманның міндетінің бірі, оны орындау барысында біздің әлем қауіпсіз және барынша бейбіт мекенге айналады. Оның мақсаты - Исламдық рухани құндылықтар арқылы адамзатты қайта жандандыру, қайта өрлету. Оның ұраны - мәдениет және өркениет, конфессия сабақтастығы. Г. исламдық және либералдық құндылықтардың өзара қарым-қатынасы мәселесі қатты толғандырды. Исламның рухани адамгершілік заңдылықтары қандай мөлшерде дүнийенің дамократиялық құрылымына сай келеді? Исламда демократиялық әлеуметтік жоспарды ұстанатын императивтер бар ма? – дей отырып, ғалым: Ислам өзінің дүниетанымдық астарында басымдылық танытады дейді. Г.Ф. шығармалары - әлемдік мәдениет тарихының ерекше парағы. Оның шығармалары жалықтаратын ғылыми түрдегі ғылыми трактаттарға, табуы қат, тілге қиын терминологиялармен құрсауланған философиялық фолианттарға ұқсамайды. Ол әр қайсымызға тән ең басты, әрі құнды өмір, өлім, жан, қайрымдылық, махаббат туралы сыр шертеді. Негізгі шығармалары: «Иман аясында», «Ақырет ақиқатына сенім» 2004, «Ғаламның рахым нұры Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.)» 2004, «Жизнь и исламская вера» 2007, «Ғұмырлық өлшемдер» 2008, «Ғасыр тудырған күмәндәр 1-2», «Фетхуллах Гюлен: очерки-перспективы-мнения», Г. Елуден астам кітаптың авторы, ал мақалалары дүниежүзіне белгілі, беделді басылым беттерінде жиі жарық көріп тұрады. 
• Гхош Ауробиндо
  (1872-1950) – үнді философы, идеалист, «интегральді ведантаның» негізін салушы. XXғ басында «экстремистер» деп аталатын үнділердің ұлттық-ерікті қозғалысының радикалды бағытының көсемі. 1922 ж «Ашрам» деп аталған діни қауымдастықтың құрушысы. Басты философиялық шығармаларында ведантаның түрлі бағыттарының (адвайта, вишишта) элементтері Батыстық идеалистік философия (Гегель, Ф.Бэрди) идеяларымен ұқсас болып келеді. Г. пікірінше, адамзат тарихының бастауы «санасыздықтан» саналылыққа одан «жоғары санаға» өту арқылы жүзеге асады, дәл осы мистикалық «санадан жоғарылылыққа» қол жеткізу тарих жұмбақтарын шешу мен адамзат арманын жүзеге асырудан тұрады. Капитализм және социализмнен басқа қоғамдық дамудың «үшінші жолының» ашылуына үміттенген  Г. идеолог буржуазист ретінде танылды. Оның философиялық ілімдерінде 1914-20 жж өзіндік даму барысындағы ұлттың құқығын қорғау, империалистік саясаттың кешегі феодалдық өмірі сынды идеялар маңыздылығын танытса, кейінгі жылдары оның іліміндегі дін пропагандасы мен социализмді сынаған ракциондық тұстары алға шықты. Негізгі еңбектері: «Цикл человеческой истории», «Идеал человеческого единства».  
  
   
• Дай Чжень
  (1723-77) – қытайдың материалист-философы. Неоконфуцийлік натурфилософияның негізгі екі ұғымы  - идеалдық «ли» мен материалдық «ци» ұғымдарының өзара қатынасы туралы сұраққа жауап бере келіп, Д.Ч. ци бірінші, ал ли екінші деп мәлімдеді. Дүние тұрақты даму мен қалыптасу процесінде болып табылады. Ол қозғалысты қарама-қарсы күштердің, оңды ян және теріс инь күштерінің өзара істестігі деп түсіндірді. Олардың әрекеті жойылмайтын мәңгілік және табиғаттан бөлінбейді. Барлық құбылыстар мен заттар табиғи қажеттілікке бағындырылған. Түйсікті танымның негізі ретінде мойындай келіп, Д.Ч. «туа бітетін» білім болатынын теріске шығарды және жалпы қорытындыларды тәжірибе арқылы тексеру қажет екенін айтты. Өзінің қоғамдық саяси-көзқарастарында халықты азат етуоқу-ағартуды дамыту мен жеке адамның адамгершілік жағынан өзін-өзі жетілдіруіне байланысты деген тұжырым жасады. 
• Жамбыл Жабаев
  (1846-1945) – қазақтың ұлы ақыны, халық поэзиясының феномені, өмірімен және шығармашылығымен екі ғасырды молынан тұтастырған ұлы жырау. Жамбылдың үлгі-өнеге алған мектебі - Сүйінбай, Қабан, Шөже, Майкөт, Жанақ, Түбек, Майлықожа, Құлыншақ, Қуандық тәрізді іргелі ақындар, Кебекбай, Ноғайбай, Сапақ, Белтіріктердей от ауызды, айыр көмей шешендер, Қанадан, Байсеркедей өнері асқан күйшілер. Бұған Жамбылдың ақындығын өзімен сайыса жүріп шыңдаған Құлмамбет, Сарбас, Шашубай, Айкүмістей өрелі ақындарды, үзеңгілес Әсет, Тілеміс, Жүсіпбек қожа, Әлмен, Ләтипа, Балқыбек, Өзбек, Қарабек ақындарды, Жолдыбай, Жантай күйшілерді, Қосай шешенді, шәкірттері Мақыш, Шүкітай, Әпежек, Бармақ, Кенен, Өтеп, Саяділ, Жартыбай ақын сынды дәстүрлі әуеннің майталмандарын атап өтуімізге болады. Жетісуды, Қаратау, Сыр өңірін өнеріне тәнті еткен, қырғыздың шалқар "Манасын", Шығыстың әйгілі қиссаларын жырлаған. Әйгілі Құлмамбет, Сарбас, Нұрмағанбет, т.б. ақындармен айтысы, Өтеген, Сұраншы батырлар туралы ұзақ дастандары – даңқты шайырдың төңкеріске дейінгі шығармашылығынан сақталған қомақты мұрасы. Жыраулық дәстүрдің соңғы тұяғы, қазақы сөз арнау өнеріндегі шоқтығы биік тұлға. Айтушылық қабілетін жыр жолдары арқылы дәлелдеп өткен Жамбыл қасиетті толғаулары, жырлары, дастандары тыңдаушысын селт еткізіп, сөз құдіретін ел санасына құйып кеткен бірден-бір жыраулық мектептің заңды жалғасы. Ол терең ойға барған арқалы жырау. Адамның ішкі дүниесін сараптауда жыраулық дәстүрдің озық үлгісін көрсете білген, соны өз толғауларында қолданып отырған жырау. Жамбыл - өз мұрасын ауызша қалдырған. Оның барлық шығармалары мейлі жас кезіндегі, мейлі қартайған шағындағы туындылары болсын ауызша дүниеге келген.  Оның нағыз жыраулық мектепке тән мұралары  Кеңес дәуіріне дейінгі кезең. Ж. нағыз жырауға ғана тән белгілері суырып салмалық, ойшылдық, заманға баға берушілік, турашылдық. Шығармалары: Атаның әлдиі, Балаларға, Балама хат, Бесік жыры, Жастық жыры, Жаңа жыл, Жаңа жыл сәлемі, Жеңіс жырын сайраңдар, Жүз жасаған жүректен, Ленин, Ленинградтық өренім, Шәкірт балаларға, Октябрь толғауы, Сәлем саған комсомол, Сыйлық, Туысқан ел, Чапай, Халық туысқандығы, Өнердің өсуі есік жыры. Кедей күйі, Пұшықтың ұрыға айтқаны, Әділдік керек халыққа, Кәрібайдың төбеті, Жылқышы, Мәңке болыс.
• Жүсіп Баласағұн
  (XI ғ) – Баласағұн қаласынан шыққан түрік, «Құтадғу білік» («Құтты білім») деп аталатын атақты шығарманың авторы, діни ғұлама. Баласағұн қаласы Қыпшақ мемлекеттік бірлестігіндегі сауда-саттығы, сыртқы қарым-қатынастары дамыған, рухани мәдениеті өркендеген қалалардың бірі болған. Б. Араб тілі мен әдебиетін, тарихы мен философиясын жақсы меңгерген, араб жұртына «Ат-түрік» атпен белгілі болған. Өлең түрінде жазылған бұл шығарма 6520 бәйіттен тұрады. Оның негізгі тақырыбы моральдық-этикалық мәселе. Б. Әл-Фарабидің ізгі қала-мемлекет туралы идеяларын қолдай отырып, мемлекеттің формасы билеушінің адамгершілік тазалығы мен асқақтығына, билеуші мен бағыныштылар арасындағы ізгілікті қарым-қатынастарға байланысты деп есептеді. Өз еңбегінде философ саяси дағдарыстар тұсындағы Қарахандар мемлекеті үшін қажетті билеушінің идеалды портретін беруге тырысты. Түрік тілінде жазылған "Құтты білік" еңбегі сол заман энциклопедиясы болып табылады. Ғалымның аталмыш еңбегі этика, саясат мәселелеріне арналып қана қоймай, философиялық эстетикалық, ертедегі түріктердің діни наным-сенімдеріне байланысты материалдарға толы.
• Ибн Араби
  (1165-1240) – атақты мұсылман философы, мистик, суфизмнің негізін қалаушылардың бірі, «болмыстың біртұтастығы және біртұтастық» ілімін негізін салушы. Ол өзін фикха саласындағы Ибн Хазма ілімін жалғастырушы ретінде танытқан. 30 жасында өз қабілетінің, әсіресе философиялық және эзотерикалық идеяларының арқасында Солтүстік Африкадағы сопылық қауымына танымал болды. И.А. ойына жүгінсек, «Адамда әлемдегі барлық мәнділік потенциалды түрде жинақталады», одан ғарыштың бүкіл алуан түрлілігі туындайды. Адам-логос – бұл әлемнің алуан түрлілігі өріс алатын монада. Екінші тұғыр – ғарыш. Ғарыштың өзі жетілген адамның бір келбеті ретінде қарастырылады. Адамның өзі – әлемдегі барлық нәрселер ішіндегі ең жетілгені. И.А. діни төзімділікті уағыздайды. Ол діннің адамдарға үстемдік ету мақсатында қолданылуына қарсы шығып, бүкіл діндер мен наным-сенімдер теңдігін жариялады. И.А. плюрализмі барлық діндердің тең құқылығын, әрбір адамның жеке сеніміне құқықтылығын мойындауға мүмкіндік береді. И.А. тұжырымдауынша құдайға барудың жолы әр түрлі, бірақ оның бәрі ақыр соңында Тұтастықты мойындауға әкеледі. Әралуандылық пен айырмашылықты көре білу және осы айырмашылықтан Тұтастықты аңғарып, оған құштар болу – әдепке тән қасиет. Егер құдайға деген сүйіспеншілік жетілген нағыз, шынайы болса, онда бұл құштарлықтың нәтижесінде Құдаймен бірігуге адамның қолы жетеді. И.А. пікірінше, сүйіспеншілік ғашықтық себебі және қозғаушы күш, онсыз ешнәрседе өмір сүрмес еді. И.А. білімін жетілдіру үшін 1201 саяхатқа шығуға бел буады, бірақ одан бұрын Ислам елдерінің қасиетті қалалары Мекке мен Мединеге қажылыққа барады. Философ Меккеде атағы шыққан поэтикалық жинақ «Тарджуман аль-Ашвакты» (Құштарлықтарды талқылау) жазады. Ол сопылыққа қатысты бірнеше трактаттарды дүниеге алып келді.  Меккеде өзінің кейінірек «Меккандық ашылу» деп аталған көптомдық трактатын жазуды бастайды да Дамаскіде аталмыш шығармасын жазуды аяқтайды. Осы жылдары атақты шығармасы «Гемма мудрости» (Фусус аль-хакимді) жазады. И.А. «Меккандық ашылу» еңбегінде философ пен сопының ақиқатқа бағытталған бірлескен үйлесімділігі жайында ой қозғайды. Ашылу немесе айығу сәтіндегі сопыға жүрегі арқылы берілетін болмыс құпиясының жоғарғы білімі ақыл-ой жолымен алынатын интеллектуалдық білімнен (ильм) өзгеше. Әрбір аспан сферасы осы үйлесімділіктің қандай да бір кезеңін бейнелейді. Екі пункткеде білім тиесілі. Философ оған тікелей аспан сфералары арқылы қол жеткізсе, мистик аталмыш сфераларды рухтар, яғни оған ақиқатты жеткізіп отыратын елестер арқылы таниды. Негізгі шығармалары: «Тарджуман аль-Ашвак» (Құштарлықтарды талқылау), «Меккандық ашылу», «Гемма мудрости» (Фусус аль-хаким).   
• ибн Мискавейх Әбу Әли Ахмед ибн Мұхаммед
  араб тілінде жазған тарихшы, философ, ғалым, Иранда туған. «Китаб тәджариб әл-умам» (Халықтар тжірибесі жөніндегі кітаптар) атты 6 томдық тарихи шығарма жазған. Аса құнды осы тарихи шығармада атақты парсы билеушілері – Аббас әулетінің ішкі-сыртқы саясаты, әкімшілік жүйесі, экономикасы туралы баяндалады. Сондай-ақ Шығыс Еуропа мен Орталық Азия халықтары, оның ішіндн түркі тайпалары жөнінде деректер келтіріледі. Бұл мағлұматтар аталған елдердің ортағасырлық тарихын жазуда кеңінен пайдаланылды. Шығарманы ағылшын шығыстанушысы Л.Каэтани 1909-19 ж жарыққа шығарды.