Шығыс шайырлары

• Абай Құнанбаев
  (1845-1904) - ақын, жазушы, қоғам қайраткері, философ, комрозитор. Қ. - әлемге көзқарасы қалыптасқан, өзіндік философиялық түйіндері бар ғұлама. Қ. рухани, даналық мұрасы терең мағыналы философиялық идеяларға толы. Ол күллі Шығыста философияның негізгі мәні болып табылатын «жетілген адамды» өзекті және басты мәселе етіп қарап, соған айрықша назар аударды. Адамгершілік туралы ілімді дамыта отырып, адамда адамгершілік, кісілік тұрғысынан жетілдіру қағидаларын, ұлттық эстетика мәселелерін алға тартты. Адамның шексіз танымдық мүмкіндіктері жөнінде, білім мен ғылымның әлеуметтік рөлі туралы, адамтану мәселелерін көтерді. Даналықтың өлшемі бола білген философ-ақынның рухани мұрасы шын мәнісінде, қазақ халқының зерделі ойы мен өмірі тұрғысындағы энциклопедия. Қ. философиясының тамыр алған негізгі үш қайнар көзі, ол ең алдымен қазақ елінің ұлттық рухы мен менталитетін, оның көкейкесті арманы мен даналық ойларын абыздық көрегенділікпен, өлеңмен өрнектеуді қазақ эпосынан үйренді. Сондай-ақ А. жүйелі ойларының үлкен бір арнасының қалыптасуына Шығыстың рухани қазынасының да ықпал-әсерінің аз болмағандығы сөзсіз. Өйткені ол күллі араб пен парсының батырлық дастаны мен жырларын, Шығыстың атағы жер жүзіне мәшһүр классик ақындарын, Әбу Жафар Мұхаммед ат-Табари, Рабғұзи, Рашид әд-Дин, Бабыр Захиреддин Мұхаммед, Әбілғазы Баһадүр ханның тарихи еңбектерін, сондай-ақ логика ғылымының негіздері мен мұсылмандық құқық, Шығыстың Шариғат қағидаларын ұғындыратын ғұламалар еңбектерін жетік меңгерген. Қ. шұрайлы филосоиялық ойлары, негізінен Шығыс ойшылдары мен ақындарының кемел пкірлерін айрықша шеберлікпен игергендігін көрсетеді. Қазақ кемеңгері Сократ, Платон, Аристотель еңбектерімен жақсы таныс болды. Сонымен қатар ол Спенсердің «Тәжірибелерін», Льюистің «Позитивтік философиясын», Дрепердің «Еуропа ақыл-ойының даму тарихы» атты туындылары мен Милльдің, Бокльдің және т.б. авторлардың шығармаларымен таныс болған. Батыстың өркениеті мен философиясы, қоғамдық ойдың даму тарихы, ғылым мен мәдениеті, Қ. рухани есею жолында зор ықпал етті. А. философиясының өзегі адам, сол адамның эстетикалық, этикалық талғамы, арман-мақсаты, өмірінің мәні, сезімі мен түйсігі болмысы мен ұлттық ойлау ерекшелігі. «Әрбір ғалым - хакім емес, әрбір хакім - ғалым», «Адапай тура іздеген хакімдер болмасадүние оран болар еді» - деген пікір ғұламаның философиялық көзқарасы. Жалпы Қ. философиялық, көркемдік әлеуметтік, гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі – «Қара сөздері».
• Абд әр-Рахман Жами
  (7.11.1414-9.11.1492) парсы ақыны, филолог, философ, музыка зерттеушісі. Гераттағы Дилкаш медресесінде, кейін Самарқандағы Ұлықбек медресесінде білім алған. Ондағы ғалымдармен тікелей араласып, олардың арасында білімділігімен даңқы шыққан. Гератқа оралған соң, сарай қызметінен бас тартып, сопылық жолға түскен. Ақын шығармаларында сопылықты насихаттау, халықтың азапты өміріне жаны ашып, қанаушыларды әшкерелеу қабаттаса жырланды. 1456 жылы Гератта  Х. Байқараның сарайында қызмет атқарды, сонда Әлішер Науаимен  танысты. А. әр-Р.Ж-дің алғашқы шығармасы – өз дәуірінің энциклопедиясы іспеттес, «Алтын шынжыр» дастаны, 1468 ж. Науаидің Х. Байқара сұлтанның уәзірі болуы ақын жағдайын жақсартты. Ақын діни философиялық қағидаларында сопылықтың Тәңірмен бірігуі, сүйіспеншіліке туралы категорияларындағы мистикалық мәннің жігін ажыратып, оған философиялық тұрғыда адамгершілік мағына берді. Адамға деген сүйіспеншілікті, гуманизмді, әдептілікті жырлады. Ол негізінен дінді жақтағанымен табиғат шындығын жоққа шығармады. А. әр-Р.Ж-дің даңқын шығарған туындылары лирикалық үш жинақпен жеті дастаннан тұратын «һәфт авранг» атты кітабы. Ал «Жүсіп-Зылиха» 1483, «Ләйлі-Мәжнүн» 1484, «Сүлеймен мен Ибсол» 1479-80 дастандары парсы әдебиетіндегі нағыз шыншыл гуманистік рухта жазылған туынды болды. «Бәһористан» 1487 атты прозалық шығармасында мұсылмандық шығыс әдебиетінің ірі тұлғалары, оның ішінде өзінің досы Науаи туралы құнды мәліметтер қалдырды. А. әр-Р.Ж-дің шығармалары қазақ халқына ертеден таныс. Олар 1968 жылы қазақ тілінде «Өлеңдер мен дастандар» атты жинақта жарияланды.
• Асан Қайғы Сәбитұлы
  Мемлекет қайраткері, ақын, жырау, күйші, би, философ. Адам, қоғам, табиғаттың мызғымас бірлігі, адамның қоғамға, табиғатқа қатынасы Асан Қайғы философиясында ерекше мазмұнмен сипатталған. Өзінің философиялық жыр-толғауларында хандық үкіметті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажеттігін насихаттады. Сондықтан да Асан Қайғы дүние көрінісін сезінуі, толғануы, оның «Жерұйық» мекенін іздеуге бағыталған идеясының негізінде ашылған. Асан Қайғы қазақ халқының ұсақ хандарының басын біріктіріп, іргелі ел етпек болған Керей, Жәнібек сұлтандарды жақтайды. Шу мен Арал аралығында Қазақ ордасы құрылған кезде, ол жаңа мемлекеттің ұраншысына айналады. Ішкі саясатта жер-су, жайылым, қоныс үшін қақтығыстар мен қайшылықтарды реттеу, ел жұртының хал-ахуалын жақсарту мақсатында хан алдында өзінің «ымыраға келу» теориясын ұсынған. Сыртқы саясатта халқының өсіп-өркендеуіне ұйтқы болып, қазақ қоғамының үлгісін жасаған. Асан Қайғы аралаған жерлері – Моғолстан (Жетісу), Қыпшақ (Қаратау), Сарыарқа (Торғауыт), Байсын (Әлеу). Ол ноғайлы заманындағы аласапыран бүлікшілік кезеңінде өмір сүрген атақты ойшыл. Асан Қайғының Жерұйықты іздеуіндегі мәліметтерге жүгінсек, Ақ Ордадан бастап, Жеті өзенге дейін сапар шегеді. Дүниенің төрт бұрышын аралайды. Жер дүниені аралап қана қоймай, барған жерлеріне сын көзбен қарап, баға беріп отырған. Ол іздеген «Жерұйық» шырайлы қоныс қана емес, ел-жұртын сыртқы жаулардан қорғайтын жол - жаңа қоғамның үлгісі - қазақ халқын тарих санасында сақтап қалу бағдарламасы. Ол осы тарихи ойларын хандармен, сұлтандармен, билермен әсіресе, Жәнібек ханмен араласып жүріп, іске асырмақ болады. Асан Қайғы жеті жыл жаңа қоныс іздеп «Жерұйық» деп аталатын мекенді табады. Аңызға сүйенсек, елі мен жұртының болашағы туралы қатты қайғырып, толғанған абызды халық «Асан Қайғы» деп атаған. Күйлері: «Ел айрылған», «Асан қайғы», «Желмаяның жүрісі», «Зар».
• Ат-Тирмизи Мұхаммед Бен Әли Әбу Абдаллах әл-Хаким
  атағы шыққан суфистік ойшыл. Сегіз жыл діни ғылымдармен айналысып, дәстүрлі білім алған. 28 жасында Меккеге қажылыққа барып, жол бойы теологтармен сопылармен пікір таластыра отырып, өз білімін жетілідіре түседі. Оның ұстаздары атақты хорасандық шейхтар: Әбу Тураб ан-Нахшаби, Йахиа әл-Джалла, Ахмет Бен Хадравайхи т.б. болды. А.Т. аскеттік өмір сүрген, оның осы тұрмысын жергілікті халық қолдап, кейінірек ізін қуушылар, шәкіртер жинақтала бастайды. Ойшыл көзқарастарының басым бөлігі исламдағы дәстүрлер мәні, мистиктердің түрлі категориялары және қасиеттілік критерийлері мен «Құдайға деген сүйіспеншілік», «жан туралы», қайғырудың рөлі адам психологиясының терең білімділігіне куәгер тазару құралы ретінде, құбылмайтын инстинктерді ауыздықтау және өзін-өзі жетілдіру тәсілдері туралы тұжырымдармен астарланаған. «Печать Святых» деген еңбегінде, сондай-ақ мұсылман әлемінде алғашқылардың бірі болып Логос туралы жазған және осы ұғымды түсіндіру үшін «зікір» сөзін қолданған.  Негізгі шығармалары: «Печать Святых» («Илал ашшари» а и Хатм аль-аулийа»). А.Т. пікірінше, құдіреттілік (вилайа) пайғамбарлық құдіреттілікке (нубувва) ұқсас уақыт бойынша шектелген және тіршіліктің соңында айқындалатын мөрмен белгіленген. Тәжірибе алушы сопылардың миситикалық тәжірибесінің мәнін қарастырған 80-ге тарта еңбектер жазған. А.Т. бұл еңбектері кейінірек шығысирандық суфизмде классикалық деп танылды. А.Т. сопылар биографиясының жинағының және сопылар тарихындағы алғашқы авторлардың бірі. Оның пікірінше, адамдардың жүрегіне қоныстанған «құдіретті жарықпен» теңестірілген адамға тиесілі жоғары білім, ол мистикалық «гносис» («марифа» немесе «хикма»). Ол шариғаттың мәнін түсіндіретін қарапайым білімді («илм») және «құдіреттілік мәнінің» құпия мағынасына алып келетін «гносисті» ажыратып берді. «Марифа» - таңдаулыларды атап өтетін Алланың сыйы болғандықтан дәстүрлі білімге оқу арқылы қол жеткіземіз. «Марифаның» шегі жоқ, ал «илмді» қолдану аясы мен уақыты шектелген. А.Т. пікірінше, «гносис» Құдайға жақын,  оған ұмтылған, адамдарға ғана тән. Сопылар осы адамдар санатына жатады деп есептеген. Осы аттас атақты хадисші Әбу Иса Мұхаммед ибн Иса ибн Сура Ат-Тирмизи «әл-Жәми» хадистер жинағын құрастырған. Кейіннен бұл жинақ «Сунан ат Тирмизи» деп аталды, онда төрт мың хадис жинақталған. А.Т. хадситер жинағында: «бұл кітаптың тұрған үйі сөйлейтін Пайғамбар тұратын үйге ұқсас» деп айтып өтеді. А.Т. Алла туралы айтқан уақытта жиі көзіне жас алып, соның салдарынан өмірінің соңында зағип болып қалады.   
• ат-Туси Әбу Жафар Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Хасан Әбу Бәкр Насреддин
  (18.2.1201, 25.6.1274) - математик, философ, астроном, әдебиет зерттеушісі. 1256 ж Хулагу ханның ордасына келіп, оның ақылшысы болған. Әзербайджандағы әйгілі Мараға обсерваториясының ғалымдары Ә.Ж. ат-Т-дің басшылығымен «Зидж Елхани» деп аталатын астрономиялық еңбек жазды. Ә.Ж. ат-Т-дің еңбектері ортағасырларда-ақ Еуропада кеңінен танымал болды. Ол Кухистанды билеуші Исмаил әулетінің сұрануымен этикалық тақырыпта «Ахлақи Насери» атты еңбек жазды. Оның Әбу Насыр әл-Фарабимен Әбу Әли ибн Синаның ғылыми философиялық еңбектеріне жазған түсініктері құнды дүние болып саналады. Ә.Ж. ат-Т-дің «Асас әл-иқтибас» атты логикалық кітабының 10-тарауы мен «Мизан әл-ашар» атты еңбегі поэзияның мәні мен өлшемдері, ұйқасы туралы жазылған. Сондай-ақ осы кітапта ол Мұхаммед Садуллахтың «Мизан әл-афкар» атты кітабына түсінік береді. Негізгі шығармалары: «Толық төртбұрыш туралы трактат», «Евклидті баяндау».
• Ахмет Байтұрсынұлы
  Ақын, әдебиет зерттеуші ғалым, түріктанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері, қазақ эстетикасының негізін қалаушы, 1913 ж наурызынан бастап жарық көрген «Қазақ» апталық газетінің редакторы. Ол әрбір аудармасының соңында өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сәйкес қосып отырған. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық бағытпен үндес, гуманистік, демократиялық бағыттағы өрісті ойларды жалғастырушы. Ахмет қалдырған бай мұраның тағы бір саласы - көркем аударма. Ол орыс классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, көркем қазынаның бұл саласын байытуға мол үлес қосты. И.А. Крылов мысалдарының бір тобын қазақ тіліне аударып, «Қырық мысал» деген атпен жеке жинақ қылып бастырды. И.И. Хемницердің «Ат пен есек», А.Пушкиннің «Балықшы мен балық», «Алтын әтеш», «Ат» шығармаларын, орыстың лирик ақыны С.Я. Надсонның өлеңін қазақ тіліне аударды. Ахмет тілші ғалым ретінде қазақ тілінің табиғаты, өзгешеліктері, араб әліпбиінің жайы, терминдер, қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы мақалалар жазды. Қазақ грамматикасына қатысты қазақша ғылыми термин жасап, морфологиялық тұлға тәсілдерді жаңаша талдау, жаңаша анықтамалар берді. Қазақ фонетикасы мен грамматикасы талдауда тілдің типологиялық ерекшеліктері мен өзіндік даму барысын ескеру принципін ұстады. Ол қазақ тіл білімін XX ғ бас кезінде қалыптастырып, оның іргетасын қалады. Араб графикасына негізделген қазақ жазуының реформаторы. Ахмет өркениеттегі жіктеудегі басты мәселе географиялық факторлар, яғни климат, жердің топырағы, суы, кені, жан-жануары, демографиясы деп түсінген. «Шаруашылық өзгерісі, шаруашылықтың бір түрінен екінші түріне түскенше талай ғасырлар өткен. Мұны Еуропа тілінде «эволюция» деп атайды. Дүние ісі секіріп алға баспайды, эволюция жолымен жылжып, жылысып өзгереді». Өлеңдері: «Қырық мысал» аударма жинағы 1909, «Маса» 1911, негізгі қолжазбалары 1989 ж «Шығармалар» атты жинақта топтастырылған.  
  
       
• Ахмет Игүнеки
  (12 ғ. аяғы – 13 ғ. басы) түрік философы, ойшыл ақыны, «Хибатул хакаиктің» (Ақиқат сыйы) авторы. Иүгенек қаласынан шыққан ол жаратылысынан зағип болды. «Хибатул хакаиктің» 254 бәйіттен тұрады. И. шығармасы белгілі бір дүниеге көзқарастық детерминанттарды бар көркем мәдениеттің ескерткіштеріне жатады. И. еңбектері бір адамның бойында суретші мен философты ұштастырып, әлеуметтік құбылыстардың мәнін философиялық тұрғыдан танып білудің үлгісі болып табылады. Ол түркі халықтары дамуының ортағасырлық дәуіріндегі қоғамдық ой-пікірмен көркемдік дәстүрлері тарихының белгілі бір кезеңін бейнелеген. И-дің философиялық ұстанымы дүниені философиялық тұрғыдан көре білудің, адамгершілік шабыттың айқын үлгісі болып табылды. Адамның адамгершілік қасиеттері туа біткен емес, өмірде қалыптасады, тәрбие жағдайларына, үйретілген әрекет қимылдарына тәуелді болады. Ізгі қасиеттер адамның өзіне, оның мінез-құлқы мен біліміне байланысты. Адамның беделі мен қадірі оның ізгі істері мен мінез-құлқымен анықталады. А. білімді ізгіліктің негізі деп қарастырып, оны жоғары бағалайды, өйткені адам соның көмегімен жетіледі. Қоғамның адамгшершлік, әлеуметтік нормалары мен байлықтарын дұрыс саралай алады. Оның поэмасы жақсылық пен жамандық, сараңдық пен мырзалық, қайырымдылық пен дүниеқоңыздық т.б сияқты ежелден бергі этикалық-фмилософиялық проблемаларға арналған. Адамның адалдығы мен шыншылдығы, оның адамгершілік жағына жетілу дәрежесін көрсетеді. А. рационалистік идеялары адамның ақыл-ойын, білімі мен мәдениетін аса қадірлеуден айқн көрінеді. Оның адамгершіліктік дидактикасы, дүниеге көзқарасы, өз заманына сәйкес прогрессивтілік сипатқа ие. А.И-дің этикалық-философиялық позициясы әл-Фарабимен, ибн Синамен, Ж.Баласағұнмен қатар тұр.    
• Әбу әл-Мухасиби
  (781-857) - IX ғ сопылықтың теоретикалық негізін қалаған арабтық діндәр. Ә.-л-М. ілімінің негізінде ақиқатты білімнің қайнар көзі ретінде мистикалық транс қарастырылған. Соның көмегімен бастапқыда ислам нормалары қарастырылып, оны «шариғат» деп атады. Содан кейін барып аскеттік тәжірибеге адам ішкі рухани-интуитивтік мән арқылы қол жеткізеді. Нәтижесінде шәкірт рухани тәжрибенің келесі бір сатысы «тариқатқа» өтіп, «мюрид», рухани ұстаз атанады. Мюрид-сопы Алламен мистикалық діни экстатикалық жақындау психотехникасын игерді – бұл саты «марифат» деп аталды. Үшінші сатыны меңгерген адам басқаларды оқытуға құқылы. Рухтық транстық тәжірибенің ең жоғарғы сатысы «хақиқат», бұл сатыны игере алғандар көп емес, себебі аталмыш саты Алланың еркіне жету, онымен жақындасу дегенді білдірді, бірақ осыны игерген адам пайғамбар болып саналатын еді. сопылардың рухани өзін-өзі жетлдірудегі жүріп өтетін жолы «тариқат» деп аталды. Бірқатар сопылық жүйелерде оған жетудің он- он екі сатысын атап өтеді. Тариқаттың әрбір сатысы - барлығынан бас тартып, сопыны  Алламен оған деген сүйіспеншілігі арқылы жақындастыратын нақты және терең күйзеліс. Ә.-л-М. бір сәттік нұрлану – «хал» ілімінің негізін салушы. Көптеген шығыстанушылар  Ә.-л-М. ілімін сопылықтың ары қарай дамуына және қалыптасуына айтарлықтай ықпал етті деп мойындайды. Ойшыл өз шығармаларында түрлі философиялық және діни мектептер: ежелгі грек философтарының ілімдері, зороастризмнің, иудазмнің, христиандардың және мұсылмандардың көзқарастарын жүйелейді.  
• Әбу Сайид Майхани Фадлаллах ибн Аби-л-Хайр Ахмад
  (967-1094) - Хорасан сопылық мектебінің негізін салушылардың бірі. Ә.С.М-дың көзқарасы тұрмысы нашар адамдар мүдделерін қорғауға бағытталды.өзі де көше, мешіт сыпырып, қайыршылық жағдайды әдейі басынан өткерді. Осылайша бойындағы менмендік пен тәкаппарлық қасиеттерді өшірген. Ә.С.М сопылардың алғашқы шейхтарының бірі. Ол өз шәкірттеріне арнаған мінез-құлық өлшемдерін түзіп, оны 10 тармаққа бөлген. Мұнда пір үшін 10 қасиет, шәкірттер үшін 10 түрлі мінез-құлық белгілері нақтыланған. Ә.С.М Әбу-л-Қасым Бишр ибн Иасинді ұстаз тұтып, өз уағыздары мен үгіт насихаттарында Әбу-л-Қасымның жырларына жүгінеді. Жас кезінде 5 жыл Әбу Абдаллаһ Мұхаммед әл-Хисриден, 5 жыл Әбу Бәкр Абдаллаһ әл-Кәффәләдан, Әбу Әли Заһир ибн Ахмадтан сабақ алған. Ә.С.М Майханаға оралып, 15 жыл бойы тақуалық жолды ұстанады. Сөйтіп сопылық ағымдағы көрнекті пірлердің біріне айналады.     
• Әбу Ханифа Ән-Нұғман ибн Сәбит ибн Зуто ибн Маһ
  (699-767) – араб ғұламасы, ұлы имам. Дін ілімінің білімдары, факих, мұхаддис, ханифашылдар мазһабтың негізін салушы. Ә.Х. – 55 мәрте қажыға барған «Имам Аязам», яғни ұлы имам деп аталады. Ол кісінің тақуалығы, әділдігі, адалдығы, қайырымдылығы, ғұлмалығы, ойшылдығы, намаз, аят оқудағы өзіндік ерекшеліктері туралы аңыз-әңгімелер көп. Ә.Х-дан «Ілім соңында жүріп ренжіме», «Өзге діндегілермен де сыпайы қарым-қатынаста бол», «Кісінің қателгін көріп тұрып, сен де оны қайталама», «Бейшараларға зорлық жасама», «Патша алдында көп сөйлемеңдер және оған шақырғанда ғана кіріңдер», «Егер көршіңнің бір кемшілігін көрсең, өзгелерге жария етпе» сияқты нақыл сөздер қалған. Негізгі шығармалары: «әл-Фикх әл-әл-акбар», «әл-Муснад».